Allereerst wil ik een woord van dankbare herinnering wijden aan het
stadje, waar ik vier jaren van mijn leven heb doorgebracht en dat
mij belangrijke gegevens heeft verschaft, welker gewicht plotseling
voor de ogen der minst helderzienden een tijdvak heeft onthuld,
waarvan men tot nu toe weinig wist en waaromtrent nu veel onwrikbaar
vaststaat. Ik ga dus van het stadje Abydos in Egypte vertellen, om
de herinneringen op te halen, die mij gebleven zijn uit dat deel van
mijn leven en die den lezer van dienst kunnen zijn.
Zo er ergens ter wereld een stad is, welker overlevering en
geschiedenis tot die primitieve tijden opklimmen, waarin de gedachte
van den nog kinderlijken mensch haar eerste levende stapjes deed op
den weg van de beschaving, dan is die stad Abydos. Ten minste vijf
duizend jaren voor onze jaartelling was de plaats reeds van voldoende
beteekenis, dat er de meeste kunsten bloeiden die tezamen het leven
der menschen mooier maken, en reeds hadden zij een grote en zeldzame
volmaking bereikt.
Sedert dien zo ver achter ons liggenden tijd hebben heilige
bedevaarten op een bepaalden tijd van het jaar, en wel den dag van
den winter zonnestand, er een massa vreemden heen gevoerd, die de hulp
kwamen inroepen van den weldadige, in het bezit van Abydos zijnden,
God of hem kwamen danken voor verleende gunsten; want als alle zeer
oude steden en met hetzelfde recht had Abydos zijn gansche verleden
met de legende van Osiris in verband gebracht, die zo bekend is wat
de gebeurtenissen in het groot betreft, en zo onbekend is gebleven
in de bijzonderheden.
Volgens de legende regeerde, op een tijdstip dat niet nader is vast
te stellen, over Egypte een geslacht, waarvan het hoofd Seb was en de
moeder Noet; later zouden de Egyptenaren van Seb den aardgod en Noet de
hemelgodin maken. In dien tijd lieten de plichten van het koningschap
den dragers veel vrijen tijd en verhinderden hen evenmin als in
onze dagen, zorg te dragen voor een voldoende nakomelingschap. Seb
en Noet hadden vier kinderen, twee zoons en twee dochters, die
volgens het gebruik met elkander moesten trouwen, Osiris met Isis,
Set met Nephthys; maar het waren ongelukkige huwelijken, en er
kwamen burgeroorlogen uit voort, die lang zouden duren en droevige
moord tooneelen zouden veroorzaken.
Osiris en Set zijn inderdaad de vertegenwoordigers van twee
uiteenloopende systemen van het koningschap. Osiris is de god, die
door zachte middelen wil beschaven, door den landbouw en door kunst
en wetenschap; hij is een tegenstander van geweld, van oorlog dienende
uitvindingen en strenge wetten, het tegendeel van Set, dien de Grieken
Typhon noemden, om zijn boosaardige rol aan te duiden.
Osiris is Abel, Set is Kaïn en tegelijk Tubalkaïn uit Egypte, de
god der krijgers, der me taalzuiveraars en van al die industrieën,
die de menschen de diensten, die ze hun hebben bewezen, duur hebben
laten betalen. Twee zulke verschillende naturen, twee geesten,
zoo vol tegenstellingen, moeten elkander wel vijandig zijn. Eerst
heerschte er vrede; maar toen Osiris, terugkerend van zijn glorierijke
overwinningen door de verspreiding van de kennis van den landbouw en
der kunsten, die de menschelijke ziel tot zachtheid stemmen, gevierd
en toegejuicht werd, brak de noodlottige strijd uit.
Tijdens een feest, dat aan zijn broeder en zijn zusters door hem werd
aangeboden, verscheen te midden van een talrijk gezelschap vreedzame
en krijgshaftige goden Set, die, zijn duistere plannen verbergen,
een kist vertoonde, waar hij al zijn kunst op had aangewend. Hij
stelde den verbaasden goden voor, het kunstwerk te willen vereren
aan dengene, die de kist precies zou vullen. De goden beproefden het
bij beurten, maar niemand slaagde erin. Toen de beurt aan Osiris was
gekomen, ging hij in de kist liggen en, wonderlijk geval, hij vulde die
geheel. Reeds meende hij er heer en meester van te wezen; maar Set,
de listige en wraakgierige, sloeg onmiddellijk het deksel dicht en
sloot de kist. Osiris werd gestikt. Dat had zijn broeder Set voorzien
en gewild, want hij kon het niet verdragen, dat Osiris de stervelingen
beschermde, hun middelen aangaf, die hun leven vrolijker kunnen maken;
hij wilde integendeel oorlog en vernieling. Hij had allerlei middelen
bedacht, om tot zijn doel te geraken en de eerste plaats in te nemen
in de gedachten en het leven der menschen. Zijn plan gelukte, en van
dat oogenblik af heeft de mensch, al te trouw die eerste dwaasheid
aanhangend, maar al te goed zijn lessen gevolgd. De kunsten des vredes
zijn daarom in den steek gelaten, ten minste ondergeschikt gemaakt
aan de kunsten van den oorlog; het leven is een prooi geworden van
verwoestende machten, en aan alle zijden overstemt het geluid der
hamers, die ketenen smeden en het ijzer bewerken dat vernietigen moet,
de vreedzame klanken van het werk des landbouwers, die de aarde vrucht
doet dragen en de menschheid voedt. Overal hoort men oorlog klanken
en nauwelijks durft het lied des vredes schroomvallig, klagelijk zich
doen hooren.
Maar Osiris liet zijn vrouw en zuster Isis na, die hem zou
wreken. Isis, die haar man geen zoon geschonken had, aan wien de wraak
kon worden toevertrouwd, stelde zich ten plicht het lichaam van Osiris
op te zoeken en, als zij het teruggevonden had, het te doen herleven,
opdat hij zijn werk kon hervatten. Set had, nadat hij zijn mededinger
overweldigd had, de kist in den Nijl geworpen onder de toejuichingen
van zijn helpers, de lachende geesten. De Nijl had de kist naar zee
gevoerd en de golven hadden haar teruggeworpen op het strand van
Byblos, waar een boom was opgeschoten, die de kist geheel omsloot
en haar in zijn stam opnam. Isis, die het lijk van haar man zocht,
kwam te Byblos, werd door een gelukkig toeval eigenares van den boom
en de kist, en keerde naar Egypte terug met den kostbaren last. Doch
op een avond, dat Set bij maneschijn op de jacht was, ontdekte hij de
kist tusschen het riet in Beneden-Egypte, maakte zich ervan meester,
en om te beletten dat Isis haar weer krijgen zou, sneed hij het lijk
van zijn broeder in stukken en verspreidde de deelen over de provincies
van Egypte. Isis vond ze terug, begroef elk der veertien fragmenten
op de plek, waar zij het ontdekte, nadat zij ze eerst aan elkaar
had gepast. Op elk gedeelte van het heilige lijk liet zij een graf
oprichten, en Abydos stelde er een eer in, dat het een stuk van het
goddelijk opperhoofd bezat, en wel de doos met het hoofd van Osiris.
stadje, waar ik vier jaren van mijn leven heb doorgebracht en dat
mij belangrijke gegevens heeft verschaft, welker gewicht plotseling
voor de ogen der minst helderzienden een tijdvak heeft onthuld,
waarvan men tot nu toe weinig wist en waaromtrent nu veel onwrikbaar
vaststaat. Ik ga dus van het stadje Abydos in Egypte vertellen, om
de herinneringen op te halen, die mij gebleven zijn uit dat deel van
mijn leven en die den lezer van dienst kunnen zijn.
Zo er ergens ter wereld een stad is, welker overlevering en
geschiedenis tot die primitieve tijden opklimmen, waarin de gedachte
van den nog kinderlijken mensch haar eerste levende stapjes deed op
den weg van de beschaving, dan is die stad Abydos. Ten minste vijf
duizend jaren voor onze jaartelling was de plaats reeds van voldoende
beteekenis, dat er de meeste kunsten bloeiden die tezamen het leven
der menschen mooier maken, en reeds hadden zij een grote en zeldzame
volmaking bereikt.
Sedert dien zo ver achter ons liggenden tijd hebben heilige
bedevaarten op een bepaalden tijd van het jaar, en wel den dag van
den winter zonnestand, er een massa vreemden heen gevoerd, die de hulp
kwamen inroepen van den weldadige, in het bezit van Abydos zijnden,
God of hem kwamen danken voor verleende gunsten; want als alle zeer
oude steden en met hetzelfde recht had Abydos zijn gansche verleden
met de legende van Osiris in verband gebracht, die zo bekend is wat
de gebeurtenissen in het groot betreft, en zo onbekend is gebleven
in de bijzonderheden.
Volgens de legende regeerde, op een tijdstip dat niet nader is vast
te stellen, over Egypte een geslacht, waarvan het hoofd Seb was en de
moeder Noet; later zouden de Egyptenaren van Seb den aardgod en Noet de
hemelgodin maken. In dien tijd lieten de plichten van het koningschap
den dragers veel vrijen tijd en verhinderden hen evenmin als in
onze dagen, zorg te dragen voor een voldoende nakomelingschap. Seb
en Noet hadden vier kinderen, twee zoons en twee dochters, die
volgens het gebruik met elkander moesten trouwen, Osiris met Isis,
Set met Nephthys; maar het waren ongelukkige huwelijken, en er
kwamen burgeroorlogen uit voort, die lang zouden duren en droevige
moord tooneelen zouden veroorzaken.
Osiris en Set zijn inderdaad de vertegenwoordigers van twee
uiteenloopende systemen van het koningschap. Osiris is de god, die
door zachte middelen wil beschaven, door den landbouw en door kunst
en wetenschap; hij is een tegenstander van geweld, van oorlog dienende
uitvindingen en strenge wetten, het tegendeel van Set, dien de Grieken
Typhon noemden, om zijn boosaardige rol aan te duiden.
Osiris is Abel, Set is Kaïn en tegelijk Tubalkaïn uit Egypte, de
god der krijgers, der me taalzuiveraars en van al die industrieën,
die de menschen de diensten, die ze hun hebben bewezen, duur hebben
laten betalen. Twee zulke verschillende naturen, twee geesten,
zoo vol tegenstellingen, moeten elkander wel vijandig zijn. Eerst
heerschte er vrede; maar toen Osiris, terugkerend van zijn glorierijke
overwinningen door de verspreiding van de kennis van den landbouw en
der kunsten, die de menschelijke ziel tot zachtheid stemmen, gevierd
en toegejuicht werd, brak de noodlottige strijd uit.
Tijdens een feest, dat aan zijn broeder en zijn zusters door hem werd
aangeboden, verscheen te midden van een talrijk gezelschap vreedzame
en krijgshaftige goden Set, die, zijn duistere plannen verbergen,
een kist vertoonde, waar hij al zijn kunst op had aangewend. Hij
stelde den verbaasden goden voor, het kunstwerk te willen vereren
aan dengene, die de kist precies zou vullen. De goden beproefden het
bij beurten, maar niemand slaagde erin. Toen de beurt aan Osiris was
gekomen, ging hij in de kist liggen en, wonderlijk geval, hij vulde die
geheel. Reeds meende hij er heer en meester van te wezen; maar Set,
de listige en wraakgierige, sloeg onmiddellijk het deksel dicht en
sloot de kist. Osiris werd gestikt. Dat had zijn broeder Set voorzien
en gewild, want hij kon het niet verdragen, dat Osiris de stervelingen
beschermde, hun middelen aangaf, die hun leven vrolijker kunnen maken;
hij wilde integendeel oorlog en vernieling. Hij had allerlei middelen
bedacht, om tot zijn doel te geraken en de eerste plaats in te nemen
in de gedachten en het leven der menschen. Zijn plan gelukte, en van
dat oogenblik af heeft de mensch, al te trouw die eerste dwaasheid
aanhangend, maar al te goed zijn lessen gevolgd. De kunsten des vredes
zijn daarom in den steek gelaten, ten minste ondergeschikt gemaakt
aan de kunsten van den oorlog; het leven is een prooi geworden van
verwoestende machten, en aan alle zijden overstemt het geluid der
hamers, die ketenen smeden en het ijzer bewerken dat vernietigen moet,
de vreedzame klanken van het werk des landbouwers, die de aarde vrucht
doet dragen en de menschheid voedt. Overal hoort men oorlog klanken
en nauwelijks durft het lied des vredes schroomvallig, klagelijk zich
doen hooren.
Maar Osiris liet zijn vrouw en zuster Isis na, die hem zou
wreken. Isis, die haar man geen zoon geschonken had, aan wien de wraak
kon worden toevertrouwd, stelde zich ten plicht het lichaam van Osiris
op te zoeken en, als zij het teruggevonden had, het te doen herleven,
opdat hij zijn werk kon hervatten. Set had, nadat hij zijn mededinger
overweldigd had, de kist in den Nijl geworpen onder de toejuichingen
van zijn helpers, de lachende geesten. De Nijl had de kist naar zee
gevoerd en de golven hadden haar teruggeworpen op het strand van
Byblos, waar een boom was opgeschoten, die de kist geheel omsloot
en haar in zijn stam opnam. Isis, die het lijk van haar man zocht,
kwam te Byblos, werd door een gelukkig toeval eigenares van den boom
en de kist, en keerde naar Egypte terug met den kostbaren last. Doch
op een avond, dat Set bij maneschijn op de jacht was, ontdekte hij de
kist tusschen het riet in Beneden-Egypte, maakte zich ervan meester,
en om te beletten dat Isis haar weer krijgen zou, sneed hij het lijk
van zijn broeder in stukken en verspreidde de deelen over de provincies
van Egypte. Isis vond ze terug, begroef elk der veertien fragmenten
op de plek, waar zij het ontdekte, nadat zij ze eerst aan elkaar
had gepast. Op elk gedeelte van het heilige lijk liet zij een graf
oprichten, en Abydos stelde er een eer in, dat het een stuk van het
goddelijk opperhoofd bezat, en wel de doos met het hoofd van Osiris.